ඉරාන ජනාධිපති ඊබ්‍රාහිම් රයිසි ඉරානයේ කඳුකර පෙදෙසකදී හෙලිකොප්ටර් අනතුරකින් මියයාම ලොව පුරා මේ දිනවල වැඩිම ජනතා අවධානයට යොමුවූ කාරණයයි . විශේෂයෙන්ම දැඩි මතධාරියෙකුවීම , ඊශ්‍රායලය වෙත ප්‍රහාර එල්ල කිරීම හා ලෝක බලතුලනයෙහි මේ දිනවල විවාදාත්මක චරිතයක් වීම මීට බලපා තිබේ.
ආරක්ෂාව සම්බන්ධයෙන් කොතරම් ප්‍රශ්න තිබුනද ඔහු උමා ඔය ව්‍යාපෘතිය විවෘත කරන්නට ශ්‍රීලංකාවට ද පැමිණියේය.
ඒ තරමට ඔහු අභියෝග භාරගන්නා චරිතයක් විය.
ඊබ්‍රහිම් රාසි ඉරානයේ උත්තරීතර නායක අයතුල්ලා කුමේනිගේ සමීපතමයෙකු වන අතර මීළඟට එම තනතුරට පත්වන්නට නියමිත පුද්ගලයාය.අයතුල්ලා කුමේනි 85 හැවිරිදි ය. මිය යන විට 63 වන වියෙහි පසුවූ රයිසි මීට පෙර එරට අගවිනිසුරුවරයා ලෙස කටයුතු කල අතර 2021 දී එරට ජනාධිපති ධුරයට පත්විය.
රයිසි ගමන් ගත් බෙල් 212 වර්ගයේ හෙලිකොප්ටර් යානය සම්පූර්ණයෙන්ම ගිනිගෙන විනාශවී යාම සැකසහිත බවත් ඒ හේතුවෙන් ඉරාන ආරක්ෂක අංශ අනතුර සම්බන්ධයෙන් විමර්ශනයක් ආරම්භ කර ඇත.
හෙලිකොප්ටර් යානය සම්පූර්ණයෙන් ගිනිගෙන විනාශ වීමට මිසයිල ප්‍රහාරයක් හේතු වූවා දැයි සැකයක් පවතින බවද එරට මාධ්‍ය සඳහන් කළේය.
ඊශ්‍රායලය සමඟ සහයෝගීතාවයේ ඉතිහාසයක් ඇති රටක් වන අසර්බයිජාන් දේශසීමාව ආසන්නයේ කඳුකර වනාන්තරයක මෙම අනතුර සිදුවී ඇත.
මීදුම, සුළං සහ අධික වර්ෂාව ඇතුළු අනතුර සිදු වූ අවස්ථාවේ කාලගුණික තත්ත්වයන් ද හේතුව පිළිබඳව අනුමාන කිරීම් ඇති කළේය. දැඩි ස්ථාවරයකින් වැඩ කරන්නෙකු සහ අත්තනෝමතික පාලකයෙකු ලෙස රයිසි ප්‍රසිද්ධය.
ඔහුගේ පාලන කාලයේ කාන්තාවක පොලිස් ඝාතනයට ලක්ව රට පුරා උද්ඝෝෂණ දියත්වූ අතර ඒවා දරුණු ලෙස පාලනය කෙරුනේ සිය ගණන් ඝාතනය කර දහස් ගණන් සිරගත කරමිනි.
ඇත්ත වශයෙන්ම ඉරානයේ පාලන ක්‍රමය අනුව එරට නියම නායකයා ‘ජනපති’ නොවේ. තීරණ ගන්නේ උත්තරී තර නායකයාය. ජනපති යනු උත්තරීතර නායකයාගේ තීරණ ක්‍රියාත්මක කරන්නා පමණි.
උත්තරීතර නායක අයතුල්ලා අලි කමේනිගේ විශ්වාසවන්තම ගෝලයා වූ ඊබ්‍රාහිම් රයිසි මරණයට පත්වීම සමග එරටට යහපත් අනුප්‍රාප්තිකයෙකු නැති බවත් අභ්‍යන්තර දේශපාලනය අවුලට පත් කරනු ඇති බවත් කියැවේ.
ඉරාන ව්‍යවස්ථාව පවසන්නේ ජනාධිපතිවරයෙකු අකර්මන්‍ය වුවහොත් හෝ ධූරයේ සිටියදී මිය ගියහොත් 131 වැනි වගන්තියට අනුව, උත්තරීතර නායකයාගේ තහවුරු කිරීමකින් පසුව උප ජනාධිපතිවරයා වැඩබලන ජනාධිපති ලෙස බලයට පත් වනු ඇති බවය.
උප ජනාධිපතිවරයා, පාර්ලිමේන්තුවේ කථානායකවරයා සහ අධිකරණ ප්‍රධානියාගෙන් සමන්විත කවුන්සිලයක් උපරිම දින 50 ක කාලයක් තුළ නව ජනාධිපතිවරයකු සඳහා මැතිවරණයක් සංවිධානය කළ යුතුය.
රයිසි 2021 දී ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර,ඊළඟ මැතිවරණය 2025 පවත්වන්නට නියමිතව තිබුණත් හදිසි මරණය නිසා 2024 ජූනි හෝ ජූලි මාසයේ ව්‍යවස්ථාව අනුව ජනපතිවරණයක් පවත්වනු ඇත.
ම්ලේච්ඡ අභ්‍යන්තර දේශපාලනය සඳහා ප්‍රසිද්ධ ඉරාන ඉස්ලාමීය ජනරජය, රයිසිගේ අභාවයත් සමඟ අනුප්‍රාප්තික අර්බුදයකට මුහුණ දී ඇත.
රයිසි ජනාධිපති ලෙස දැඩි ස්ථාවරයක පාලනයක් ගෙන ගියේය. ඔහුගේ තේරී පත්වීමෙන් වසරකට පසුව, කාන්තාවන්ගේ ඇඳුම් පැළඳුම් සහ හැසිරීම් සීමා කරමින් ඉරානයේ “හිජාබ් සහ නිර්මලකම නීතිය” බලාත්මක කළේය.
සති කිහිපයක් ඇතුළත, තරුණ කුර්දි ඉරාන කාන්තාවක වන මාෂා අමිනි (Mahsa Amini) එම නීතිය උල්ලංඝණය කිරීම සම්බන්ධයෙන් සදාචාරාත්මක පොලිසිය විසින් අත්අඩංගුවට ගැනීමෙන් පසු අත්අඩංගුවේ සිටියදී මිය ගියාය. මෙය ගාතනයක් ලෙස සලකා 1979 ඉස්ලාමීය විප්ලවයෙන් පසු ඉරානයේ දැවැන්තම විරෝධතා 2022 දී ඇති විය.
මාස ගණනාවක් තිස්සේ පැවති මර්දනකාරී ක්‍රියාදාමය තුළ 500කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර 22,000කට වැඩි පිරිසක් ඉන් පසුව ඇති වූ සදාචාර පොලිසිය සහ ආරක්ෂක සේවාවන් විසින් රඳවා ගනු ලැබීය.
ඔහුගේ නැගීම, ඉරානය පාලනය කරන ඒකාධිපති ක්‍රමය යළි ඉස්මතු කළේය.
ඔහුගේ දේශපාලන අතීතය උසාවි වල ‘නඩු පවරන්නෙකු” ලෙස සහ ‘දේශපාලන සිරකරුවන් ඝාතනය’ට සම්බන්ධ නිලතල දැරීම වූ අතර ඒවා විවේචනයට ලක් විය.එකල අධිකරණමය ක්‍රියාදාමයන් තුලින් ඝාතනයට ලක්වූ දේශපාලන සිරකරුවන් ප්‍රමාණය අවම වශයෙන් පන්දහසකට අධික බව පැවසේ.
ඔහුට පුළුල් දේශපාලන සහයෝගයක් නොතිබුණද, උත්තරී තර නායකයාගේ බලපෑම් නිසා අනෙකුත් ප්‍රතිවාදීන් ජනාධිපතිවරණයෙන් ඕවත් කෙරිණි. ඒ අනුව 2021 දී රයිසි ජනාධිපති ලෙස තේරී පත්වූයේ ඉරාන ජනපතිවරණ ඉතිහාසයේ අඩුම ඡන්ද ප්‍රතිශතයකිනි.
අනතුරු සෑම තැනකම සිදු වේ, නමුත් සියලු අනතුරු සමාන නොවේ. ඉරාන ජනාධිපති ඊබ්‍රාහිම් රයිසි රැගත් හෙලිකොප්ටරයක් සම්බන්ධ “සිද්ධිය” පිළිබඳ මූලික ප්‍රවෘත්ති පළ වී පැය ගණනාවක් ගතවී ඇතත්, එරට රාජ්‍ය මාධ්‍ය පැය ගණනාවක් යනතුරු ඔහු මිය ගොස්ද ජීවතුන් අතරද යන්න තහවුරු කලේ නැත.
ඉරානය ජනාධිපතිවරුන් අහම්බෙන් මිය යන රටක් ලෙස නොසැලකේ. නමුත් ජාත්‍යන්තරව හුදකලා වූ ඉස්ලාමීය ජනරජයේ යටිතල පහසුකම්වල කනගාටුදායක තත්ත්වය හේතුවෙන් එය ගුවන් යානා කඩා වැටෙන රටකි. මීට පෙර වසරවලදී, අවම වශයෙන් කැබිනට් අමාත්‍යවරුන් දෙදෙනෙකු සහ ප්‍රමුඛ හමුදාපතිවරුන් දෙදෙනෙකු මෙවැනි අනතුරකින් මිය ගොස් ඇත.
මෙය කඩාකප්පල්කාරී ක්‍රියාවක්ද නැතහොත් කිසියම් ඔත්තු සේවාවක් මේ පසුපස සිටින්නේද යන සැකය අද ලොවපුරා කථාකෙරෙන මාතෘකාවය.ඇත්ත වශයෙන්ම, උතුරු රොඩේසියාවේ (1961), චීනයේ (1971), පකිස්ථානයේ (1988) සහ පෝලන්තයේ (2010) ඉහළ දේශපාලන නිලධාරීන් ඝාතනය කළ ගුවන් සිදුවීම් තවමත් බොහෝ විට සැකසංකා ඉතිරි කළ සිදුවීම්ය.
සැකයට හේතුවන ප්‍රශ්න ගණනාවකි. රයිසිගේ මරණයෙන් දේශපාලනික වශයෙන් වාසි ලබන්නේ කාටද? මෙම ප්‍රශ්නයට පිළිතුර අවසානයේ දී හෙලිකොප්ටරය කඩා වැටුණේ ඇයි දැයි අපට නොකියන නමුත්, එය ඉස්ලාමීය ජනරජයේ මීළඟට කුමක් සිදුවේද යන්න පිළිබඳව යම් පැහැදිලි කිරීමක් ලබා දී ඇත.
රයිසි උපන්නේ ද හැදී වැඩුනේද දැඩි ආගමික වටපිටාවකය. ඔහුගේ පියා මියගියේ ඔහුට යන්තම් වසර පහක් සම්පූරණ වෙද්දීය.
ශුද්ධ නගරයක් වන මාෂාඩ්හි උපන් රයිසි විවාහ වී සිටින්නේ මාෂාඩ්හි සිකුරාදා යාඥා නායකයාගේ දියණිය සමඟයි. ඔහුගේ බිරිඳ, Jamileh Alamolhoda, ප්‍රසිද්ධ දේශපාලන චරිතයක්ද වේ.
රයිසිගේ මරණය ඉස්ලාමීය ජනරජය තුළ කන්ඩායම් අතර බල තුලනය වෙනස් කරනු ඇත.
කලාපයේ බහුවිධ ගැටුම් ඇවිලෙමින් පවතින මොහොතක ඉරානයේ ජ්‍යෙෂ්ඨයන් දෙදෙනෙකුගේ මරණයඋත්තරීතර නායකයාගේ යුද්ධය පිළිබඳ තීරණ සදහා සැලකිය යුතු ලෙස බලපායිද යන්න සැක සහිතය. .
“ඉස්ලාමීය ජනරජයේ ජනාධිපතිවරයා ක්‍රියාත්මක කරන්නෙකු මිස තීරණ ගන්නෙකු නොවේ,” න්‍යෂ්ටික ඉරානයට එරෙහි එක්සත් ජාතීන්ගේ ප්‍රතිපත්ති අධ්‍යක්ෂ ජේසන් බ්‍රොඩ්ස්කි පැහැදිලි කළේය. “එබැවින් එම ප්‍රතිපත්තිවල මූලික කරුණු වන ඉස්ලාමීය ජනරජයේ ප්‍රතිපත්ති එලෙසම පවතිනු ඇත.”
ඉරානය ඊශ්‍රායලයට එරෙහිව සිය ප්‍රථම සෘජු මිලිටරි ප්‍රහාරය එල්ල කිරීමෙන් පසු අප්‍රේල් මාසයේ දී, ගැටුම් උත්සන්න වීම කලාපීය යුද්ධයක් අවුලුවන බවට බියක් ඇති කලේය.
සිරියාවේ ඉරාන කොන්සල් කාර්යාලයට එල්ල කළ මාරාන්තික ප්‍රහාරයට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ඊශ්‍රායලයට ඩ්‍රෝන සහ මිසයිල 300කට වැඩි ප්‍රමාණයක් දියත් කිරීමේ තීරණයට රයිසි සහාය දැක්වීය. ඔවුන් සියල්ලන්ම පාහේ ඊශ්‍රායලය, බටහිර සහචරයින් සහ අරාබි හවුල්කරුවන් විසින් වෙඩි තබා බිම හෙළන ලද අතර දකුණු ඊශ්‍රායලයේ ගුවන් කඳවුරකට පහර දෙන විට සුළු හානියක් සිදු විය.
කලාපයේ බහුවිධ ගැටුම් ඇවිලෙමින් පවතින මොහොතක ඉරානයේ ජ්‍යෙෂ්ඨ නිලධාරීන් දෙදෙනෙකුගේ මරණය නාටකාකාර වර්ධනයක් වුවද, එය විදේශ ප්‍රතිපත්ති සහ යුද්ධය පිළිබඳ තීරණ උත්තරීතර නායක අලි කමේනිගේ විෂය පථය යටතේ එම සටන්වල ගමන් මගට සැලකිය යුතු ලෙස බලපාන්නේ නැත. .
කෙසේ වෙතත්, ඒ සමගම, ඉරාන ජනාධිපතිවරයාගේ හදිසි අහිමි වීම බල රික්තකයක් නිර්මාණය කරන අතර, ජ්‍යෙෂ්ඨ පුද්ගලයින් එහි වාසිය ලබා ගැනීමට උපායන් භාවිත කරනු ඇත.
රයිසි සමග මියගිය විදේශ ඇමතිවරයා ගේ අහිමි වීම සුවිශේෂිතය, ඔහු අතිශයින්ම ඵලදායී විදේශ ඇමතිවරයෙකු ලෙස කටයුතු කර ඇති අතර, සෞදි අරාබිය සමඟ සාර්ථක ප්‍රතිසන්ධානයක් අධීක්‍ෂණය කරමින් සහ බලවත් අසල්වැසි පාකිස්තානය ඇතුළු දුෂ්කර අර්බුද මාලාවක් ජයගැනීමට සමත්වූ අයෙකි.
ඉරානයේ පුළුල් විදේශ ප්‍රතිපත්තිය වෙනස් නොවනු ඇතත්, අනපේක්ෂිත දේශපාලන පෙරළියකට මුහුණ දීමට සිදුවීම ඊශ්‍රායලයට එරෙහි බහු පෙරමුණු සටනෙන් පසුබෑමක් සිදුකරනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.